Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB), okul çağındaki çocukların % 11’ini etkileyen kronik bir nörogelişimsel bozukluktur. Semptomlar vakaların dörtte üçünden fazlasında yetişkinliğe kadar devam eder. DEHB, gelişimsel olarak uygunsuz düzeyde dikkatsizlik, dürtüsel davranışların kontrol edilme güçlüğü (sonucun ne olacağı hakkında düşünmeden hareket edebilir) veya aşırı aktif olma ile karakterizedir.
DEHB olan bireyler hayatta çok başarılı olabilirler. Ancak, teşhis ve uygun tedavi olmazsa, DEHB, okulda başarısızlık, aile stresi ve parçalanması, depresyon, arkadaşlıklarla ilgili sorunlar, madde bağımlılığı, suça eğilim, kaza yaralanmaları ve iş başarısızlığı gibi ciddi sonuçlar doğurabilir. Erken teşhis ve tedavi son derece önemlidir.
Tıp bilimi ilk olarak 1902’de dikkatsizlik, dürtüsellik ve hiperaktivite gösteren çocuklar belgelemiştir. O zamandan beri, bozukluğa minimal beyin disfonksiyonu, çocukluk çağı hiperkinetik reaksiyonu ve hiperaktivite olan veya olmayan dikkat eksikliği bozukluğu gibi çok sayıda isim verilmiştir. Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı, Beşinci Baskı (DSM-5) sınıflandırma sistemi ile, bozukluk dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu veya DEHB olarak yeniden adlandırılmıştır. Mevcut isim, bozukluğun dikkatsizlik yönünün öneminin yanı sıra, hiperaktivite ve dürtüsellik gibi bozukluğun diğer özelliklerini de yansıtmaktadır.
Belirtiler
DEHB belirtileri tipik olarak, erken çocukluk döneminde ortaya çıkar. DSM-5’e göre, 12 yaşından önce birkaç belirtinin bulunması gerekmektedir. Birçok ebeveyn, çocuklarının yürümeye başladığı yıllarda aşırı motor aktivite gözlemlemektedir. Ancak DEHB semptomlarını, 4 yaşın altındaki çocuklar için tipik olan dürtüsellik, dikkatsizlik ve aktif davranıştan ayırt etmek zor olabilir. Tanı konmasında, çocuklarda altı veya daha fazla belirti; 17 yaş ve üstü ergenler ve erişkinlerde ise en az beş belirti mevcut olmalıdır. DSM-5, DEHB’yi 3 e ayırmıştır:
- Dikkat eksikliği
- Hiperaktivite
- Her ikisi birden
Dikkat eksikliği ön planda:
- Detaylara dikkat etmez veya sürekli hata yapar,
- Dikkatini toplamada sıkıntı yaşar,
- Dinlemiyormuş gibi görünür,
- Talimatları izlemede zorluk çeker,
- Organizasyonda güçlük çeker,
- Sürekli düşünme becerisi gerektiren görevlerden kaçınır ya da bu işleri yapmaktan hoşlanmaz,
- Eşyalarını kaybederler,
- Dikkati kolayca dağılır,
- Günlük işlerini unuturlar.
Hiperaktiflik ve Dürtüsellik ön planda:
- Durduğu yerde duramazlar; elleri, ayakları kıpır kıpırdır,
- Uzun süre oturamazlar, sıkılırlar
- Çocuk ise aşırı koşar ya da tırmanırlar, yetişkin ise yerinde duramazlar,
- Sessizce bir şeyle meşgul olmada sıkıntı yaşar,
- Motor takılmış gibi hareketlidirler
- Çok konuşurlar,
- Karşıdaki sorusunu tamamlamadan cevabı verirler,
- Beklemeleri gereken ya da sırayla yapılan işlerde güçlük çekerler, izinsiz olarak müdahale ederler.
Birleşik Tip
- Yukarıda her iki gruptaki bulgulara bir arada rastlanabilir.
DEHB tanısı, konuyla ilgili uzmanlığı olan çocuk doktoru, psikolog veya psikiyatrist tarafından kapsamlı bir değerlendirme yapılarak konmalıdır. DEHB tanısı konulması için dikkatsizlik ve / veya hiperaktivite-dürtüsellik belirtilerinin kronik veya uzun süreli olması, kişinin işleyişini bozması ve kendi yaşı için normal gelişimin gerisinde kalmasına neden olması gerekir. Ayrıca DEHB belirtisinin diğer tıbbi veya psikiyatrik durumlara bağlı olup olmadığı kesinleşmelidir. DEHB olan çocukların çoğu ilkokul yıllarında tanı alırlar. Ergen veya yetişkinlere DEHB tanısı konması için belirtilerin 12 yaşından önce mevcut olması gerekir.
DEHB belirtileri 3 – 6 yaşları arasında erken dönemde ortaya çıkabilir ve ergenlik ,yetişkinlik dönemleri boyunca devam edebilir. Bazen DEHB semptomları, duygusal veya disiplin sorunları ile karıştırılabilir veya sessiz, iyi huylu çocuklarda tamamen gözden kaçabilir ve tanının gecikmesine neden olabilir.
Tanı konmamış DEHB’si olan yetişkinlerin geçmişinde genellikle zayıf akademik performans, iş yerinde sorunlar veya başarısız ilişkiler gibi hikayeler mevcuttur.
DEHB belirtileri, kişi yaşlandıkça zamanla değişebilir. Küçük çocuklarda hiperaktivite-dürtüsellik en baskın semptomdur. Çocuk ilkokula başladığında, dikkatsizlik belirtileri daha belirgin hale gelebilir ve çocuğun akademik olarak geri kalmasına neden olabilir. Ergenlikle birlikte hiperaktivite azalır ve huzursuzluk ya da kıpırkıpır olma duygusu olarak ortaya çıkabilir, ancak dikkatsizlik ve dürtüsellik kalabilir. DEHB’li birçok ergen çevresiyle olan ilişkileri ve antisosyal davranışları ile mücadele etmektedirler. Dikkatsizlik, huzursuzluk ve dürtüsellik yetişkinlikte de devam etme eğilimindedir.
Risk faktörleri
Henüz DEHB’in sebebi bulunamamıştır. Diğer birçok hastalık gibi, DEHB’ye bir dizi faktör katkıda bulunabilir:
- Genler
- Hamilelik sırasında sigara, alkol veya uyuşturucu kullanımı
- Hamilelik sırasında çevresel toksinlere maruz kalma
- Genç yaşta yüksek düzeyde kurşun gibi çevresel toksinlere maruz kalma
- Düşük doğum ağırlığı
- Beyin yaralanmaları
DEHB erkeklerde kadınlara göre daha yaygındır ve DEHB olan kadınların öncelikli olarak dikkatsizlikle ilgili problemleri vardır. DEHB olan kişilerde öğrenme güçlüğü, anksiyete bozukluğu, davranış bozukluğu, depresyon ve madde bağımlılığı gibi diğer durumlar yaygındır.
Tedavi
DEHB için kesin bir tedavi yoktur. Şu anda mevcut tedaviler semptomların azaltılmasına ve işleyişin iyileştirilmesine yardımcı olmaktadır. Tedavide ilaç tedavisi, psikoterapi, eğitim veya öğretim veya tüm bunların bir kombinasyonu kullanılabilir.
İlaç Tedavisi
DEHB ilaçları hiperaktiviteyi ve dürtüselliği azaltır ve odaklanma, çalışma ve öğrenme becerilerini geliştirir. İlaç ayrıca fiziksel koordinasyonu geliştirebilir. Bazen, belirli bir kişi için uygun olanı bulmadan önce birkaç farklı ilaç veya doz denenmelidir. İlaç kullanan herkes, reçeteyi yazan doktorları tarafından yakından ve dikkatli bir şekilde izlenmelidir.
Uyarıcılar.
Uyarıcı ilaçlar DEHB tedavisinde kullanılan en yaygın ilaç türleridir. DEHB’yi uyarıcı olarak kabul edilen bir ilaçla tedavi etmek şaşırtıcı görünse de, düşünme ve dikkat üzerinde başlıca rol oynayan dopamin ve norepinefrin gibi beyin kimyasallarını arttırdığı için işe yarar. Tıbbi gözetim altında, uyarıcı ilaçlar güvenli kabul edilir. Ancak, özellikle reçete edilen dozdan fazla alındığında risk ve yan etkileri ortaya çıkabilir. Örneğin, kan basıncını ve kalp atış hızını arttırabilir ve kaygıyı artırabilir. Bu nedenle, yüksek tansiyon, nöbetler, kalp hastalığı, glokom, karaciğer veya böbrek hastalığı veya anksiyete bozukluğu gibi diğer sağlık sorunları olan kişiler uyarıcı ilaçlar reçetelenmeden önce bu şikayetlerini doktorlarına söylemelidir.
Uyarıcı ilaçlar alınırken bu yan etkilerden herhangi biri görülürse doktorunuza bildirin:
- İştah azalması
- Uyku problemleri
- Tikler (ani, tekrarlayan hareketler veya sesler);
- Kişilik değişiklikleri
- Artan anksiyete ve sinirlilik
- Karın ağrıları
- Baş ağrısı
Uyarıcı Olmayan İlaçlar
Bazen uyarıcı olmayan ilaçlar da DEHB’ de kullanılabilir. Bu ilaçların etkilerinin örtaya çıkması uyarıcılara göre daha uzun sürebilir. Ancak odaklanma, dikkat, toplama ve dürtüselliği arttırabilirler. Uyarıcı ilaçların yan etkileri ortaya çıktığında, uyarıcı ilaçlar etkisiz kaldığında tek başlarına veya uyarıcılarla kombine olarak kullanılırlar.
Bazı eski antidepresanlar beyinde norepinefrin ve dopamin arttırdıkları için konsantrasyonu arttırırlar. Bu ilaçlar da DEHB’ te kullanılabilir. Daha önce dediğimiz gibi depresyon ve anksiyete de dikkat eksikliği semptomlarına sebep olabileceği için bazen DEHB semptomları olduğunu gördüğünüz çocuğunuzu doktorlar anksiyete veya depresyon ilaçları ile tedavi edebilirler.
Bazı antidepresanlar bazen tek başlarına veya bir uyarıcı ile birlikte DEHB tedavisi için kullanılabilirler. Antidepresanlar, DEHB’nin semptomlarına yardımcı olabilir ve hastanın uyarıcılardan kaynaklanan rahatsız edici yan etkileri varsa reçete edilebilir. Antidepresanlar, ayrıca hastanın anksiyete bozukluğu, depresyon veya başka bir duygudurum bozukluğu varsa, uyarıcılarla kombinasyon halinde yardımcı olabilir.
Doktorlar ve hastalar en iyi ilaç, doz veya ilaç kombinasyonunu bulmak için birlikte çalışmalıdır.
Psikoterapi
DEHB de tedaviye psikoterapinin de eklenmesi hastalara ve ailelerine günlük sorunlarla daha iyi başa çıkmalarında yardımcı olur.
Davranışçı terapi, kişinin davranışlarını değiştirmesine yardımcı olmayı amaçlayan bir psikoterapi türüdür. Görevleri organize etme , okul çalışmalarını tamamlama veya duygusal olarak zor olaylarla başa çıkabilme gibi pratik yardımları içerir.
DEHB için davranışsal tedavi çeşitli nedenlerle önemlidir. Birincisi, DEHB’si olan çocuklar günlük yaşamda, dikkatsizlik, hiperaktivite ve dürtüsellik belirtilerinin ötesine geçen, okuldaki zayıf akademik performans ve davranışlar, akranları ve kardeşleri ile olan zayıf ilişkileri, yetişkinlerin isteklerini yerine getirememe ve ebeveynleriyle kötü ilişkiler gibi problemlerle karşı karşıyadır.
Psikososyal tedaviler, bu önemli problemlerin tedavisinde etkilidir. Ayrıca, davranışsal tedaviler ebeveynlerin ve öğretmenlerin DEHB’li çocuklarla başa çıkmalarına yardımcı olacak becerileri öğretir. DEHB olan çocuklara, bozukluklarının üstesinden gelmelerine yardımcı olacak becerileri öğretir. Bu becerileri öğrenmek özellikle önemlidir, çünkü DEHB kronik bir durumdur ve bu beceriler çocukların hayatları boyunca faydalı olacaktır.
DEHB için davranışsal tedavi, çocuk tanı alır almaz başlatılmalıdır. Okul öncesi, ilkokul çağındaki öğrenciler ve DEHB’li gençler için iyi sonuçlar veren davranışsal müdahaleler mevcuttur. Davranışsal tedaviye erken başlamak önemlidir.
Ebeveynler, öğretmenler ve aile üyeleri de belirli davranışlar için olumlu veya olumsuz geri bildirim verebilir ve çocuğun davranışlarını kontrol etmesine yardımcı olacak açık kurallar, iş listeleri ve diğer yapılandırılmış rutinleri oluşturmaya yardımcı olabilir. Terapistler ayrıca, çocukların sıra beklemelerini, oyuncak paylaşmalarını, yardım istemelerini veya alaylara nasıl tepki vermeleri gerektiği gibi sosyal becerileri de öğretebilirler. Başkalarının yüz ifadelerini ve ses tonunu okumayı ve uygun şekilde nasıl karşılık verileceğini öğrenmek de sosyal beceri eğitiminin bir parçasıdır.
Eğitim ve öğretim
DEHB’si olan çocuklar ve yetişkinler ebeveynlerinin, ailelerinin ve öğretmenlerinin tam potansiyellerine ulaşmaları ve başarılı olmaları için rehberliklerine ve anlayışlarına ihtiyaç duyarlar. Okul çağındaki çocuklarda DEHB teşhis edilmeden önce aile içinde hayal kırıklığı, suçlama ve öfke oluşabilir. Ebeveynler ve çocuklar olumsuz duyguların üstesinden gelmek için özel yardıma ihtiyaç duyabilirler. Ruh sağlığı uzmanları, ebeveynleri DEHB konusunda ve hastalığın aileyi nasıl etkilediği konusunda eğitebilir. Ayrıca, çocuğun ve ebeveynlerinin bu bozukluğa uygun yeni beceriler, tutumlar ve birbirleriyle ilişki kurma yolları geliştirmelerine yardımcı olabilirler.
Ebeveynlik becerileri eğitimi (davranışsal ebeveyn yönetimi eğitimi), çocuklardaki olumlu davranışları teşvik etme ve ödüllendirme üzrine kurulur. Ebeveynler, çocuğun davranışılarını değiştirmek için ,ödüllendirme sistemi ve bunun sonuçlarını nasıl kullanacaklarını öğrenirler.
Stres yönetimi teknikleri, DEHB’li çocukların ebeveynlerine çocuklarının davranışlarına engel olamadıkları zaman yaşayabilecekleri hayal kırıklığı ile başa çıkma becerilerini artırarak fayda sağlayabilir.
Destek grupları, ebeveynlerin ve ailelerin benzer sorunları ve endişeleri olan diğer kişilerle bağlantı kurmasına yardımcı olabilir.
Yardım Önerileri
Çocuklar İçin:
Ebeveynler ve öğretmenler şunları yapabilir:
- Rutin bir program uygulayın. Çocuğun uyanmasından itibaren uyuyuncaya kadar geçen sürede neler yapacağını planlayın.Ödevleri, açık hava aktiviteleri, kapalı aln aktiviteleri zamanlanmalı, oluşturulan program uygun bir yere asılmalıdır. Programda yapılacak değişiklikler çok önceden bildirilmelidir.
- Çocuğun hergün kullandığı giysi, sırt çantası, oyuncak gibi eşyaları düzenlenmeli, yerleri belli olmalı, değişiklik yapılmamalıdır. Bu çocuğun da düzenli olmasına yardımcı olur.
- Ödevlerinin, okul malzemelerinin düzenlenmesine yardımcı olun. Ödevlerini yapmasının gerektiğini söyleyin, ona yardımcı olun.
- Açık ve tutarlı olun. DEHB’li çocuklar anlaşılabilir ve takip edebilebilir tutarlı kurallara ihtiyaç duyarlar.
- DEHB olan çocuklar sıklıkla eleştiri alırlar. Siz de kurallara uyulduğunda övgü veya ödül verebilirsiniz.
Yetişkinler için:
Profesyonel bir danışman veya terapist, DEHB olan yetişkine hayatını nasıl düzenleyeceğini öğretebilir:
- Günlük rutinleri uygulamak.
- Farklı görevler ve etkinlikler için liste oluşturmak.
- Etkinlik planlaması için bir takvim kullanmak.
- Hatırlatma notları kullanmak.
- Anahtarlar, faturalar evraklar gibi kaybolabilecek objelerin yerlerini belirlemek ve sabitlemek.
- Büyük işlerini küçük parçalara bölerek halletmek. Böylece işin bir bölümü tamamlandığında kendini başarılı hissedecektir.
Kaynaklar:
https://www.nimh.nih.gov/health/topics/attention-deficit-hyperactivity-disorder-adhd/index.shtml Erişim: 28.05.2018
http://www.chadd.org/Understanding-ADHD/About-ADHD.aspx Erişim: 28.05.2018
https://www.cdc.gov/ncbddd/adhd/diagnosis.html Erişim: 28.05.2018
http://dehbfarkindayim.com/dehbli-hayat/dehbyi-anlamak/ Erişim: 28.05.2018
